...ο καθένας από μας είναι σαν ένα ποντίκι μέσα σε έναν λαβύρινθο...

Ημερίδα «Ο ΛΑΚΑΝ ΤΟ 2011» – Συνέντευξη της Judith Miller

Posted on Οκτωβρίου 12, 2011 by heroicodesembarazo

Κέντρο Ψυχαναλυτικών Ερευνών της Αθήνας

Αναδημοσίευση επιλεγμένων αποσπασμάτων, από το ιστολόγιο  http://8apeiro.blogspot.com/

Συνέντευξη της Judith Miller
Μετάφραση: Νατάσσα Κατσογιάννη, Κυριακή Σαμαρτζή

Η Judith Miller, κόρη του Ζακ Λακάν, υποστήριξε τη διδακτορική της διατριβή στη Φιλοσοφία στο Πανεπιστήμιο της Σορβόννης τη δεκαετία του ’70. Η ίδια δεν είναι ψυχαναλύτρια αλλά η ζωή και το έργο της γυρνάνε γύρω από την ψυχανάλυση. Είναι παντρεμένη με το Ζακ-Αλέν Μιλλέρ, πρόεδρο της Παγκόσμιας Εταιρίας Ψυχανάλυσης, ενώ η ίδια κατέχει θέση προέδρου στο Φροϋδικό Πεδίο, έναν θεσμό τον οποίο ίδρυσε ο πατέρας της το 1979 με σκοπό την παγκόσμια  διάδοση της ψυχανάλυσης.
Η Judith Miller παρευρέθη πριν μερικούς μήνες στο Μπουένος Άιρες επ’ αφορμής του 4ου συνεδρίου της Λατινικής Αμερικής, όπου και έδωσε μια διάλεξη με θέμα «Ο Φρόυντ, ο Λακάν και το Πανεπιστήμιο» στο τμήμα της Ψυχολογίας του Πανεπιστημίου του Μπουένος Άιρες, την οποία παρακολούθησαν περισσότερα από εξακόσια άτομα. Σε μια συνέντευξή της στο AND Cultura αναφέρθηκε στο χρόνο που περνάει στο σπίτι είτε δουλεύοντας στον υπολογιστή είτε απαντώντας στα ηλεκτρονικά μηνύματα των συναδέλφων της.
Της αρέσει πάρα πολύ να ασχολείται με τα τέσσερα εγγόνια της, να τους κάνει τα χατίρια πάντα, όμως, «με μέτρο, διευκρινίζει, διότι κάποιες φορές υπάρχουν και δυσάρεστες εκπλήξεις». Η ενασχόληση με τα εγγόνια της τής επιτρέπει να βγαίνει λίγο από τις συνήθειές της και να έρχεται σε άμεση επαφή με τα προβλήματα της σύγχρονης εποχής, όπως οι νέες μορφές οικογένειας και η χρήση των νέων τεχνολογιών. Προσπαθεί να τους μεταλαμπαδεύσει κάτι από την εμπειρία της, τη «σοφία της γιαγιάς».
Αυτοπροσδιορίζεται ως μια γυναίκα «εργατική», που τη χαροποιεί ιδιαιτέρως να ανακαλύπτει σε κάθε περίοδο της ζωής της ένα αντικείμενο ενασχόλησης, στο οποίο και αφιερώνεται. «Αισθάνομαι τυχερή που δεν έχω γνωρίσει στη ζωή μου την ανία, δηλώνει. Τον Μάη του ’68 υπήρξε μια από τις πιο στρατευμένες πανεπιστημιακούς, και δεν ντρέπεται ουδόλως για αυτό. «Φυσικά και είχα αυταπάτες αλλά κάποιες φορές είναι δύσκολο να ζούμε χωρίς αυτές», μας εμπιστεύεται.

- Σε ποιό σημείο έχει διαφοροποιηθεί η ψυχανάλυση στις μέρες μας από την εποχή του Φρόυντ;

 Η ψυχανάλυση διδάχθηκε από την ιστορία του ψυχαναλυτικού κινήματος ότι το ασυνείδητο έχει αποθέματα, και πως οι άνθρωποι αλλάζουν ανάλογα με τις πολιτισμικές εξελίξεις. Στις χώρες όπου υπάρχει η ψυχανάλυση για έναν αιώνα, δεν παρατηρούμε πια τα ίδια υστερικά φαινόμενα με εκείνα που παρατηρούσε ο Φρόυντ. Η υστερική είναι ιστορική (γελάει), όπως έχει πει ο Λακάν.

Η σύγχρονη ψυχανάλυση πρέπει να μπορεί να συνδιαλέγεται με τα ζητήματα της νέας κλινικής και οι ψυχαναλυτές προσπαθούν διαρκώς να εκσυγχρονίζουν την κλινική. Ακόμη και εάν η εμπειρία και η σκέψη περί της κλινικής είναι πολύτιμες, δεν υπάρχει καμία πιθανότητα για τους ψυχαναλυτές να θεωρήσουν ότι κατέχουν την κλινική γνώση στην ολότητά της: μαθαίνουν κάθε μέρα για την κάθε περίπτωση. Έτσι γίνεται από την εποχή του Φρόυντ. Υποστήριζε ότι τον κάθε ασθενή πρέπει να τον ακούμε σαν να είναι ο πρώτος μας ασθενής. Αυτή η θέση αποτελεί μέρος της εκπαίδευσης των ψυχαναλυτών, και το εννοούμε υπό μια σωκρατική έννοια: «πρέπει να γνωρίζουμε ότι τίποτα δεν γνωρίζουμε». Αλλά για να φτάσει ο αναλυτής σε αυτό το σημείο θα πρέπει να έχει κατακτήσει έναν σημαντικό βαθμό γνώσεων: πρωτίστως να εκκινήσει από την προσωπική του ανάλυση και την εμπειρία του ως κλινικός.

- Οι επικριτές της ψυχανάλυσης εκτιμούν ότι εκείνο το οποίο θα μπορούσε να θεωρηθεί ως καινοτόμος θεωρία του 20ου αιώνα έχει πλέον παρέλθει. Με ποιόν τρόπο έχει ανανεωθεί η ψυχανάλυση;

- Υπάρχει μια νέα κλινική, με νέες έννοιες οι οποίες έχουν αναδυθεί από την εμπειρία του Λακάν και το έργο του Φρόυντ. Στο πλαίσιο του  Φροϋδικού Πεδίου βρίσκουμε μια επιμελή μελέτη αυτού που αποκαλείται «τελευταία διδασκαλία του Λακάν». Κάποια από τα νέα συμπτώματα, όπως για παράδειγμα αυτό που αποκαλούμε ‘‘νέα ανορεξία’’, ερμηνεύονται μέσω αυτής της διδασκαλίας. Οι αναλυτές δεν είναι οι μόνοι που βρίσκονται σε επαφή με τα νέα αυτά συμπτώματα. Υπάρχουν πρόσφατοι νόμοι στη Γαλλία, οι οποίοι στοχεύουν στην απαγόρευση της προβολής διαφημίσεων που οδηγούν στην ανορεξία, διότι υφίσταται μια εμπορική τάση, η οποία παροτρύνει να μην τρώμε ώστε να έχουμε μια εικόνα του σώματος μας που να είναι στην μόδα. Βεβαίως, δεν είναι όλες οι γυναίκες πειθήνιες σε τέτοιους μηχανισμούς, η προβεβλημένη όμως από την διαφήμιση ανορεξία συνιστά ένα παράδειγμα των προβλημάτων τα οποία αντιμετωπίζει στις ημέρες μας η κλινική πρακτική.

- Πιστεύω ότι στην παρούσα φάση η ψυχανάλυση προσπαθεί να ενημερωθεί για ορισμένες κοινωνικές προβληματικές όπως η βία, οι διακρίσεις, ο φυλετικός διαχωρισμός.

Οι ψυχαναλυτές προτιμούν να μιλάνε για επιθετικότητα μάλλον, παρά για βία. Ασχολούμαι κάπως με αυτό. Στην Βουλγαρία όπου, όπως σε όλες τις χώρες, υπάρχει βία, έντονη βία, εξηγήσαμε ότι δεν πρόκειται να μιλήσουμε για βία, αλλά για επιθετικότητα των νέων. Χρειάζεται να λάβουμε υπόψη μας την ηλικία, τη στιγμή του καθενός και να εντοπίσουμε αυτόν τον τρόπο έκφρασης δίχως λόγια, αλλά μέσω πράξεων. Αυτό συνηγορεί υπέρ του να μιλά κανείς για επιθετικότητα μάλλον, παρά για βία.

- Τι είναι αυτό που έχει η βία και που δεν έχει η επιθετικότητα;

Η βία οχλοποιεί την προσέγγιση του προβλήματος της νεολαίας. Πιστεύω πως είναι πιο δύσκολο να πει κανείς ότι η επιθετικότητα είναι κάτι το συλλογικό. Η επιθετικότητα είναι μια ψυχαναλυτική έννοια, η βία όχι.

Το λέω αυτό γιατί οι κοινωνικοί λειτουργοί των θεσμών στους οποίους χρειάστηκε να μιλήσουμε για τη βία απορρίπτοντας τον όρο κατάλαβαν πολύ καλά τον λόγο. Είναι σημαντικό για την πρακτική τους γιατί η έννοια της επιθετικότητας εμπλέκει την αναγνώριση μιας υποκειμενικής ζωής και όχι μονάχα μια ανώνυμη κίνηση που ενοχλεί την κοινωνία. Αυτό επιτρέπει να λάβουμε υπόψη μας τη μοναδικότητα των πράξεων του καθενός.

- Και τι σκέφτονται οι ψυχαναλυτές σε σχέση με την επιθετικότητα των νέων σήμερα;

Δεν είμαι ψυχαναλύτρια, αλλά πιστεύω πως, για πολλούς λόγους, δεν υπάρχει για τους νέους σήμερα αυτό που ονομάζουμε «συμβολικό χρέος». Η απάντηση των εφήβων συνίσταται στην εμπλοκή τους σε μια κατάσταση στο πλαίσιο της οποίας η εν λόγω έλλειψη υπογραμμίζεται. Που οφείλεται η απουσία του συμβολικού χρέους; Στην παρακμή του Ονόματος του Πατέρα, η οποία δημιουργεί παρενέργειες. Δεν προτιθέμαστε να καλλιεργήσουμε τη νοσταλγία του πατέρα του παρελθόντος, ο πατέρας είναι ο σημερινός πατέρας.

Είναι πιθανό αυτό που εκδηλώνεται στο πλαίσιο της κοινωνίας, όπως ο ξεπεσμός των ιδανικών και των θεσμών, να είναι το ίδιο με αυτό που οι ψυχαναλυτές ονομάζουν παρακμή του Ονόματος του Πατέρα [το Όνομα του Πατέρα είναι εκείνο που επιτρέπει τη συσσωμάτωση της αξίας της πατρικής φιγούρας και του νόμου, και, εν συνεχεία, καθιστά δυνατή και ρυθμίζει τη σχέση με τους άλλους- Σημείωση της Σύνταξης]. Με ποιον τρόπο μπορεί να προσανατολιστεί η ψυχανάλυση σε μια στιγμή κρίσης των προτύπων; Δεν πρόκειται να αποκαταστήσουμε εκείνα ακριβώς τα ιδανικά μιας κοινωνίας τα οποία η κοινωνία απορρίπτει. Η δουλειά του ψυχαναλυτή δεν συνίσταται στην επιστροφή σε ένα παρελθόν που έχει παρέλθει.

- Με ποιόν τρόπο η ψυχανάλυση ανακουφίζει τον πόνο των ανθρώπων στη σύγχρονη εποχή;

Οι πρωτοβουλίες που πάρθηκαν από τις ψυχαναλυτικές σχολές συνιστούν τρόπους απάντησης στην αναζήτηση του σήμερα. Πρόκειται για διαφορετικές απαντήσεις: θεσμικές, στο πλαίσιο της ιδιωτικής πρακτικής, αλλά και προς το δημόσιο, θέλω να πω ότι οι λύσεις περνάνε από μια περίσκεψη σε σχέση με τις προτάσεις της κοινωνίας της κατανάλωσης. Η ψυχανάλυση συνιστά έναν χώρο που δεν μάχεται ενάντια στην κοινωνία της κατανάλωσης, αλλά που έχει τα μέσα να θεραπεύσει εκείνους που υποφέρουν υπερβολικά εξαιτίας αυτής της κοινωνίας, όπου οι διακρίσεις είναι προφανείς: ο παγκόσμιος πλούτος ανήκει σε λιγότερο από το 1% του πληθυσμού. Στην Βραζιλία υπάρχουν ψυχαναλυτές που έχουν αρχίσει να δουλεύουν στις φαβέλες. Δεν υπάρχει αντίδοτο που να μπορεί να γραφτεί σε μια ιατρική συνταγή. Σε κάθε τόπο είναι διαφορετικά. Γιατί όταν μια μικρή ομάδα νέων απευθύνεται σε μια ομάδα ψυχαναλυτών για τον τάδε ή τον δείνα λόγο, εκείνη ή την άλλη στιγμή, μπορούμε να τους βοηθήσουμε κάπως ώστε να απαντήσουν σε αυτό που τους συμβαίνει με έναν τρόπο που να μην είναι επιθετικός. Υπάρχουν μέσα, ο καθένας διαθέτει τα δικά του, και ίσως χρειάζεται να αναδείξουμε ορισμένα διαφορετικά ακριβώς μέσα σε εκείνους που είναι φονικοί για τους ίδιους και για τους άλλους.

Στο πλαίσιο του κοινωνικού, υπάρχει συχνά μια επίδραση επί του υποκειμενικού, πάνω σε κάθε υποκείμενο, η αίσθηση του να είσαι ένα κατάλοιπο, ένα περίσσιο κομμάτι (σε αντίθεση με το «αναντικατάστατο»), ένα απόρριμμα. Στην εργασιακή επισφάλεια για παράδειγμα: σήμερα έχω αυτή τη δουλειά, αύριο με βάζουν στο περιθώριο, δεν ξέρω τι θα απογίνω…

Η εμπειρία από τις φαβέλες, στην οποία συμμετείχα για δύο μέρες πέρυσι, μου έδωσε τη δυνατότητα να γνωρίσω έναν νεαρό άνδρα που μιλούσε για τη ζωή του εκεί. Μου είπε: « Είμαι σαν ένα ποντίκι μέσα σε έναν λαβύρινθο, στην ίδια μου την πόλη». Αυτό με συγκίνησε πολύ. Γιατί ο καθένας από μας είναι σαν ένα ποντίκι μέσα σε έναν λαβύρινθο.
Ποιος μπορεί να πει: «θα έχω δουλειά αύριο»;. Σχεδόν κανείς. Η επισφάλεια αποτελεί μια γενική απειλή, είναι ο νόμος της αγοράς. Παγιδευόμαστε όλοι μας, ο καθένας με τον τρόπο του, από αυτόν τον νόμο που δεν είναι ο Νόμος του Πατέρα αλλά ο νόμος του αντικειμένου της κατανάλωσης, ένας καπριτσιόζικος νόμος που αγνοεί εντελώς το ανθρώπινο ον, που ευνοεί την οικονομία και που δημιουργεί αναγκαστικά αυτή την αίσθηση του ανθρώπινου κατάλοιπου. Τι είναι όμως ο νόμος στην προκειμένη περίπτωση; Δεν υπάρχει οικονομική επιστήμη, πρέπει να το πούμε, οι οικονομολόγοι δεν προβλέπουν τίποτα, έρχονται αντιμέτωποι με καταστάσεις χωρίς να μπορούν να τις προβλέψουν. Η επιστήμη προβλέπει τα πράγματα, η οικονομία δεν είναι μια ακριβής επιστήμη και το οικονομικό μοντέλο λειτουργεί χωρίς νόμο. Πιστεύω ότι η μετατόπιση που επιφέρει η επισφάλεια μας αγγίζει στα αλήθεια όλους.

Υπάρχουν σήμερα ορισμένες προτάσεις εκ μέρους κάποιων μη κυβερνητικών και κρατικών οργανώσεων προκειμένου να δημιουργηθούν δίκτυα με παιδιά και εφήβους που προέρχονται από περιθωριακούς τομείς και τα οποία στοχεύουν στην ενθάρρυνση της δημιουργικότητας, στην ανάπτυξη ενός καλλιτεχνικού έργου: μουσικού, χορευτικού, φωτογραφικού. Θα μπορούσε να αποτελέσει κάτι τέτοιο μια δυνατή κατεύθυνση για την κοινωνία εν γένει;

Το καθήκον της ψυχανάλυσης δεν συνίσταται στο να δίνει συνταγές… Η ψυχανάλυση επιτρέπει σε όσους είχαν την τύχη να συναντήσουν έναν ψυχαναλυτή έναν τρόπο για ένα «πλεόνασμα ζωής», όπως λέει ένας συνάδελφος από την Ισπανία, έναν άλλο τρόπο ζωής, με τις δυσκολίες του φυσικά. Δεν πρόκειται να προτείνουμε διάφορα είδη μετουσιώσεων, τη δημιουργικότητα του καθενός ως διέξοδο. Θεωρώ ότι η δυνατότητα να βρεθούν ορισμένα σημεία αναφοράς επιτρέπει στον καθένα να τοποθετηθεί με τέτοιο τρόπο ώστε να περιορίσει κάπως τη φονική του απόλαυση.