…Σε αντιδιαστολή προς τις αφηγήσεις για τη διαφυγή από το μύθο ως γλιτωμό από τη βαρβαρότητα του ανθρωποφάγου, η μαγική ιστορία της Κίρκης, παραπέμπει πάλι στη βαθμίδα της κυρίως μαγείας. Η μαγεία αποδιοργανώνει τον εαυτό που περιπίπτει πάλι στην εξουσία της και έτσι σπρώχνεται πίσω προς ένα παλαιότερο βιολογικό είδος. Η διαλυτική της δύναμη είναι και πάλι εκείνη της λήθης. Μαζί με τη σταθερή τάξη του χρόνου προσβάλλει και τη σταθερή θέληση του υποκειμένου που προσανατολίζεται σύμφωνα με αυτή την τάξη.
Η Κίρκη παρασύρει τους άντρες του Οδυσσέα να αφεθούν στις ορμές τους. Ανέκαθεν η ζωική μορφή των εκμαυλιζόμενων συνδέεται με αυτόν τον πειρασμό και η Κίρκη έγινε το αρχέτυπο της εταίρας. Η αιτία πρέπει να αναζητηθεί μάλλον στους στίχους του Ερμή που της απέδιδαν ως αυτονόητη την ερωτική πρωτοβουλία: «Κι αυτή θα φοβηθεί σαν έπειτα σου πει να κοιμηθείτε, πια της θεάς εσύ τον έρωτα μην τον αρνιέσαι» (Οδ. κ΄296-297). Σήμα της Κίρκης είναι η αμφισημία. Έτσι εμφανίζεται πρώτα σαν φθοροποιός και ύστερα σαν βοηθός. Η αμφισημία εκφράζεται από το ίδιο το γενεαλογικό της δέντρο: είναι κόρη του Ήλιου και εγγονή του Ωκεανού.Αδιαχώριστα είναι μέσα της τα στοιχεία φωτιά και νερό, και αυτό το αδιαχώριστο ως αντίθεση στην πρωτοκαθεδρία μιας ορισμένης πλευράς της φύσης –είτε της μητρικής είτε της πατριαρχικής- συνιστά τη φύση της σεξουαλικής πολυσυντροφικότητας, την ουσία αυτού που ενσαρκώνει η εταίρα, και αφήνει ακόμη μια ανταύγεια στη ματιά της πόρνης, στην υγρή αντανάκλαση του άστρου [1].
Η εταίρα χαρίζει ευτυχία και καταστρέφει την αυτονομία του ευτυχισμένου –αυτό συνιστά την αμφισημία της. Όμως δεν τον εξοντώνει κατ’ανάγκη: διαιωνίζει μια παλαιότερη μορφή ζωής [2]. Όπως και οι Λωτοφάγοι, η Κίρκη δεν πλήττει θανάσιμα τους επισκέπτες της. Ακόμη και εκείνοι τους οποίους έχει μεταμορφώσει σε άγρια ζώα είναι ειρηνικοί: «Λύκοι βουνίσιοι το τριγύριζαν και λιόντες, που’χε ατή της γητέψει, δίνοντάς τους βότανα φαρμακερά να φάνε. Κι ουδέ που χίμιξαν απάνω τους, καθώς τους είδαν ξένους, μόν’ τις μακριές ουρές χαρούμενα κουνώντας σηκώθηκαν. Πώς κάνουν γύρα στον αφέντη τους τρανές χαρές οι σκύλοι, από τραπέζι ως φτάνει, ξέροντας καλούδια πως τους φέρνει, όμοια και οι λιόντες και οι ατσαλόνυχοι… λύκοι…» (Οδ. κ΄212 κ.ε.). Οι μαγεμένοι άνθρωποι συμπεριφέρονται παρόμοια με τα άγρια ζώα που ακούνε τον Ορφέα να παίζει. Η μυθική εντολή στην οποία υποτάσσονται απελυθερώνει ταυτόχρονα ακριβώς την καταπιεσμένη φύση μέσα τους. Αυτό που με την επαναστροφή τους στο μύθο αναιρείται είναι επίσης μύθος. Η καταπίεση της ορμής τους, που τους κάνει να συνιστούν έναν εαυτό και τους διαχωρίζει από το ζώο, ήταν η εσωστρέφεια της καταπίεσης στον απελπιστικά κλειστό κύκλο της φύσης, τον οποίο, σύμφωνα με μια παλαιότερη αντίληψη υπαινίσσεται το όνομα Κίρκη [3].
Η βίαιη μαγεία αντίθετα, η οποία τους θυμίζει επιτακτικά τον εξειδανικευμένο προϊστορικό κόσμο, επιφέρει μαζί με τη ζωικότητα και την έστω επίσης ανελεύθερη ψευδαίσθηση της συμφιλίωσης, όπως ο ειδυλλιακός κόσμος των Λωτοφάγων. Επειδή όμως αυτοί υπήρξαν κάποτε ήδη άνθρωποι, το εκπολιτιστικό στην τάση του έπος δεν μπορεί παρά να περιγράψει ως δεινή κατακόρυφη πτώση αυτό που τους συνέβη. Και δύσκολα, βρίσκονται στην ομηρική αφήγηση ακόμη και ίχνη ηδονής. Αυτή εξαλείφεται τόσο πιο ριζικά, όσο πιο πολιτισμένα είναι τα ίδια τα θύματα. Οι σύντροφοι του Οδυσσέα δεν μεταμορφώνονται όπως οι προγενέστεροι επισκέπτες σε ιερά πλάσματα της άγριας φύσης, αλλά σε ακάθαρτα κατοικίδια ζώα, σε γουρούνια. Στην ιστορία της Κίρκης υπεισέρχεται ίσως η ανάμνηση από τη χθόνια λατρεία της Δήμητρας, για την οποία το γουρούνι ήταν ιερό [4].
Ίσως όμως αυτό το θέμα να εξηγείται από την παρόμοια με τον άνθρωπο ανατομία του γουρουνιού και τη γυμνότητά του: σαν να βάραινε τους Ίωνες το ίδιο ταμπού της ανάμειξεης με κάτι όμοιό τους, όπως διατηρήθηκε στους Εβραίους. Θα μπορούσε να σκεφθεί κανείς τέλος και την απαγόρευση του κανιβαλισμού, επειδή όπως στον Γιουνεβάλις, η γεύση της ανθρώπινης σάρκας περιγράφεται σαν όμοια με αυτή του χοιρινού κρέατος. Αργότερα πάντως, σε ολόκληρο τον πολιτισμό, γουρούνια αποκαλούσαν κατά προτίμηση εκείνους των οποίων οι ορμές αναπολούν διαφορετικές απολαύσεις από αυτές που η κοινωνία έχει καθιερώσει για τους σκοπούς της.
Το μάγεμα και το ξεμάγεμα κατά τη μεταμόρφωση των συντρόφων συνδέονται με βότανα και κρασί, η μέθη και το ξύπνημα με την όσφρηση ως την ολοένα περισσότερο καταπιεσμένη και απωθημένη αίσθηση, η οποία βρίσκεται πιο κοντά τόσο στη σεξουαλικότητα όσο και στην αναθύμηση της προϊστορίας. Στην εικόνα του γουρουνιού όμως αυτή η ευτυχία της όσφρησης είναι ήδη παραμορφωμένη σε ανελεύθερο ανιχνευτικό μύρισμα αυτού αυτού που έχει τη μύτη κοντά στο έδαφος και εγκαταλείπει το όρθιο βάδισμα. Η μάγισσα-εταίρα μοιάζει να επαναλαμβάνει, με την τελετουργική διαδικασία στην οποία υποβάλλει τους άντρες, εκείνη στην οποία η πατριαρχική κοινωνία υποβάλλει συνεχώς την ίδια.
Παρόμοια με αυτή, υπό την πίεση του πολιτισμού, προπάντων οι γυναίκες έχουν την τάση να υιοθετούν την κρίση του πολιτισμού για τη γυναίκα και να δυσφημούν τη σεξουαλικότητα. Στην αντιπαράθεση μεταξύ διαφωτισμού και μύθου, τα ίχνη της οποία σώζονται στην εποποιία, η δυνατή πλανεύτρα είναι ταυτόχρονα αδύνατη, απαρχαιωμένη, τρωτή, και χρειάζεται τα υποτελή ζώα ως ένοπλη συνοδεία (Οδ. κ΄434). Ως αντιπρόσωπος της φύσης η γυναίκα στην αστική κοινωνία έγινε η αινιγματική εικόνα της ακαταμάχητης γοητείας και της αδυναμίας. Έτσι καθρεφτίζει απέναντι στην κυριαρχία το καθαρό ψέμα, που εγκαθιδρύει την υπέρβαση της φύσης στη θέση της συμφιλίωσής της.
Ο γάμος είναι η μέση οδός του κοινωνικού συμβιβασμού: η γυναίκα παραμένει αδύνατη, καθώς η δύναμη περιέρχεται σε αυτή μόνο διαμεσολαβημένη από τον άντρα. Κάτι από αυτό διακρίνεται στην ήττα της θεάς–εταίρας μέσα στην Οδύσσεια, ενώ ο ολοκληρωμένος γάμος με την Πηνελόπη, λογοτεχνικά νεότερος, αντιπροσωπεύει ένα μεταγενέστερο στάδιο αντικειμενικότητας της πατριαρχικής τάξης πραγμάτων. Με την εμφάνιση του Οδυσσέα στην Αία η διφορούμενη σχέση του άντρα προς τη γυναίκα, λαχτάρα και επιταγή, παίρνει ήδη τη μορφή μιας ανταλλαγής που προστατεύεται με συμβόλαια. Προϋπόθεσή της είναι η παραίτηση.
Ο Οδυσσέας αντιστέκεται στη μαγεία της Κίρκης. Γι’ αυτό απολαμβάνει ακριβώς ό,τι η μαγεία της μόνο απατηλά υπόσχεται σε εκείνους που δεν της αντιστέκονται. Ο Οδυσσέας κοιμάται μαζί της. Προηγούμενως όμως της αποσπά τον μεγάλο όρκο των μακαρίων, τον ολύμπιο. Ο όρκος αποσκοπεί στην προστασία του άντρα από τον ακρωτηριασμό, την εκδίκηση για την απαγόρευση της πολυσυντροφικότητας και για την ανδρική κυριαρχία που με τη σειρά της όμως, ως διαρκής ορμική παραίτητη, εκτελεί συμβολικά τον αυτοακρωτηριασμό του άντρα. Η Κίρκη θέλει να δοθεί σε αυτόν που της αντιστάθηκε, στον κύριο, στον εαυτό, τον οποίο λόγω της μη μεταμορφωσιμότητάς του κατηγορεί ότι φέρει «αγήτευτη ψυχή στα στήθια μέσα». (Οδ. κ΄329). «Μον’ έλα, το σπαθί στη θήκη σου για ξαναχώσε τώρα κι ας ανεβούμε στο κλινάρι μου τον πόθο να χαρούμε ο ένας του άλλου για να κερδίσουμε την πάσα εμπιστοσύνη». (Οδ. κ΄ 333 κ.ε.). Για την ηδονή που παρέχει θέτει ως τίμημα το γεγονός ότι η ηδονή έπεσε σε περιφρόνηση.
Η τελευταία εταίρα αποδείχθηκε ο πρώτος γυναικείος χαρακτήρας. Κατά τη μετάβαση από το μύθο στην ιστορία συμβάλλει αποφασιστικά στην αστική ψυχρότητα. Η συμπεριφορά της τηρεί έμπρακτα την ερωτική απαγόρευση, η οποία αργότερα επιβλήθηκε με τόσο μεγαλύτερη ισχύ όσο περισσότερο ο έρωτας, ως ιδεολογία, έπρεπε να αποκρύπτει το μίσος μεταξύ των ανταγωνιστών. Στον κόσμο της ανταλλαγής έχει άδικο εκείνος που δίνει περισσότερα. Αυτός που αγαπά όμως είναι πάντοτε αυτός που αγαπά περισσότερο. Ενώ η θυσία του εξυμνείται, υπάρχει ζηλότυπη επαγρύπνηση ώστε αυτός να μην απαλλαγεί από τη θυσία. Στον ίδιο τον έρωτα ακριβώς κρίνεται ότι αυτός που αγαπά έχει άδικο και έτσι τιμωρείται. Η ανικανότητα για κυριαρχία πάνω στον εαυτό του και στους άλλους, την οποία μαρτυρεί η αγάπη του, είναι αρκετός λόγος για να μην του παρασχθεί η εκπλήρωση. Μαζί με την κοινωνία αναπαράγεται διευρυνόμενη και η μοναξιά. Αυτός ο μηχανισμός εισχωρεί ως τις τρυφερότερες διακλαδώσεις τους συναισθήματος, ώσπου η ίδια η αγάπη, προκειμένου να μπορέσει να βρει το δρόμο προς τον άλλον, εξωθείται τόσο πολύ στην ψυχρότητα, ώστε πάνω στην πραγμάτωσή της διαλύεται.
Η δύναμη της Κίρκης που υποτάσσει τους άντρες κάνοντάς τους υποτελείς της, μετατρέπεται σε υποτέλειά της απέναντι σε εκείνον ο οποίος με την παραίτησή του αρνήθηκε να υποταχθεί σε αυτή. Η επιρροή πάνω στη φύση, που ο ποιητής αποδίδει στη θεά Κίρκη, συρρικνώνεται σε προφητεία ιέρειας και μάλιστα σε έξυπνη πρόβλεψη των μελλοντικών ναυσιπλοϊκών δυσκολιών. Από τις προφητείες της αποδυναμωμένης μάγισσας για τις Σειρήνες, τη Σκύλλα και τη Χάρυβδη, στο τέλος επωφελείται μόνον η ανδρική αυτοσυντήρηση.
Πόσο ακριβά όμως στοίχισε η αποκατάσταση συνθηκών κανονικής διαδοχής των γενεών μπορούμε να το μαντέψουμε κάπως μόνον από τους σκοτεινούς στίχους που περιγράφουν τη συμπεριφορά των φίλων, όταν η Κίρκη τους αναμεταμόρφωσε κατ’εντολή του συμβατικού κυρίου της. διαβάζομε πρώτα: «Και πήραν όψη πάλι ανθρώπινη κι ομπρός σου τους θωρούσες πιο νιους και πιο τρανούς και πιο όμορφους πολύ παρ’ό,τι πρώτα». (Οδ. κ΄395 κ.ε). Όμως έτσι επιβεβαιωμένοι και στην αρρενωπότητά τους ενισχυμένοι δεν είναι ευτυχείς «… κι ως του θρήνη μάς έπνιξε ο καημός, ολόγυρα το σπίτι αντιλαλούσε βαριά απ’τους βόγγους…» (Οδ. κ΄398 κ.ε.)…
Theodor Adorno, Max Horkheimer, Dialektik Der Aufklarung (Διαλεκτική του Διαφωτισμού).
Μετ: Λευτέρης Αναγνώστου,
Για τα αποσπάσματα από την Οδύσσεια χρησιμοποιήθηκε η μετάφραση Καζαντζάκη – Κακριδή
[1] Baudelaire, Le vin du solitaire (Les Fleurs du Mal).
[2] J.A.K. Thomson, Studies in the Odyssey, Οξφόρδη 1914.
[3] Πιθανή η ετυμολογική συγγένεια του ονόματος Κίρκη με τα: κίρκος (είδος γερακιού που διαγράφει κύκλους στον αέρα) και κρίκος καθώς και το λατ. circus.
[4] «Γουρούνια είναι κατά κανόνα τα σφάγια της Δήμητρας» (Wilamowitz, Der Glaube der Hellenen)
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου