"Η Ποίηση ακόμα ξεχωρίζει"

Μου άρεσε πολύ τούτη η συνέντευξη της Ατης Σολέρτη από το Vakxikon.gr και την αναδημοσιεύω

Λιάνα Σακελλίου: "Η Ποίηση ακόμα ξεχωρίζει"

Σειρά: Οι μεταφραστές στο Vakxikon.gr  Αριθμός στη σειρά: 3

Συνέντευξη
στην Άτη Σολέρτη
(Σοφία Αργυροπούλου)


Με αφορμή την έκδοση του βιβλίου των ποιημάτων της Έμιλυ Ντίκινσον υπό τον αντιπροσωπευτικό τίτλο Επειδή δεν άντεχα να ζήσω φωναχτά (Gutenberg, 2013), μιλήσαμε για το αξιόλογο τούτο εγχείρημα αλλά και για το δύσκολο έργο της μετάφρασης με μία από τις μεταφράστριες του βιβλίου, τη Λιάνα Σακελλίου. Τα όσα σημειώνονται παρακάτω για το έργο της μεγάλης αυτής ποιήτριας αλλά και για τη λογοτεχνική μετάφραση, νομίζω δικαιώνουν την ύπαρξης αυτής της διαδικτυακής συνομιλίας.

Επειδή Δεν άντεχα Να Ζήσω Φωναχτά. Γιατί επιλέξατε αυτός να είναι ο τίτλος του βιβλίου των μεταφρασμένων από εσάς ποιημάτων της Έμιλυ Ντίκινσον;

Προέρχεται από το αυτοβιογραφικό ποίημα της Έμιλι Ντίκινσον I was the slightest in the house (Franklin 473 / Jonhson 485), που θεωρούμε ότι συμπυκνώνει την αίσθησή της για τη ζωή της. Σας παραθέτω την ανέκδοτη μετάφρασή μου:


Ήμουν η πιο μικρόσωμη στο Σπίτι-

Κατέλαβα το πιο μικρό δωμάτιο-

Τη νύχτα, η μικρή μου Λάμπα, και το Βιβλίο-

Κι ένα Γεράνι-

Σε τέτοια θέση ήμουν που έπιανα τα Πέταλα-

Δεν έπαυαν να πέφτουν-

Και μόνο το Καλάθι μου-

Αφήστε να σκεφτώ - είμαι σίγουρη-

Αυτό ήταν όλο-

Δεν μίλαγα ποτέ - εκτός εάν μου απευθύνονταν-

Και τότε, λιγόλογη κι απλή ήταν-

Δεν άντεχα να ζήσω - φωναχτά-

Η Φασαρία μ’ έκανε να ντρέπομαι-

Και αν δεν ήταν τόσο μακρινό-

Κι αν πήγαινε εκεί
Κάποιος που γνώριζα - συχνά το είχα σκεφτεί
Πόσο ανάξιο προσοχής - να πέθαινα-

Ποιο θεωρείτε πως είναι το στοιχείο εκείνο που σας γοήτευσε περισσότερο στο έργο της ποιήτριας;

Η πρωτοτυπία της σκέψης  και του ύφους της. Η ποιητική αναγωγή της σε εξαιρετικά περίπλοκες ιδέες.

Με τι κριτήρια επιλέγετε ποιήματα ή ποιητές, συγγραφείς γενικότερα προς μετάφραση;

Επιλέγω ποίηση που με κάνει να σκέφτομαι πολλαπλές ερμηνευτικές εκδοχές, ποίηση που με δυσκολεύει και με μαγεύει.

Το συγκεκριμένο βιβλίο φιλοδοξεί να αποτελέσει μια έκδοση αναφοράς για το έργο της Ντίκινσον, εφόσον πρόκειται για δίγλωσση ανθολογία, που περιέχει εκτός από τις μεταφράσεις των ποιημάτων της από όλες της περιόδους παραγωγής της, τις επιστολές της, αλλά και σχόλια κατόπιν βαθύτερης μελέτης για το έργο και το βίο της. Πόσο σημαντικό είναι να πραγματοποιούνται τέτοιου τύπου εκδόσεις όταν πρόκειται ειδικά για μεταφρασμένη ποίηση, ούτως ώστε να αποκτά ο αναγνώστης μια πλήρη εικόνα γι’ αυτό που διαβάζει;

Η απάντησή μου ενυπάρχει στην ερώτησή σας και στην εργογραφία μου. Μόνο τέτοια εκδοτικά εγχειρήματα έχω κάνει στο παρελθόν (Ντένις Λέβερτοφ - 1992 και 1999, Έμερσον - 1994, Feminist Criticism and American Women Poets - 1994, Γκάρυ Σνάιντερ - 1998, Χίλντα Ντούλιτλ - 1999). Μόνο αυτά μ’ ενδιαφέρουν και για το μέλλον.

Η προσωπικότητα ενός ποιητή, ο βίος του γενικά, θεωρείτε πως επηρεάζει τη σχέση του με το μεταφραστή του;

Σίγουρα επηρεάζει εμένα. Ας αναφέρω εδώ την Χίλντα Ντούλιτλ, (1886-1961), την Ελληνίδα ποιήτρια της αμερικανικής γραμματείας, που σεμνά υπέγραφε με το μονόγραμμα Η.D. και υπήρξε μια από τις σημαντικότερες ποιήτριες του εικοστού αιώνα. Αγάπησε τη Σαπφώ αλλά και τη Ντίκινσον. Έκανε δύο πολύμηνα ταξίδια στην Ελλάδα (1920, 1922), τη χώρα όπου ανήκαν γεωγραφικά τα όνειρά της, όταν γυναίκες συγγραφείς δεν ταξίδευαν μόνες τους εδώ. Μετέφρασε αρχαίους λυρικούς και δραματουργούς στην αγγλική γλώσσα από το πρωτότυπο, και έδωσε ελληνικούς τίτλους στα περισσότερα έργα της. Πώς να μη συγκινηθώ απ’ τη ζωή της; Πώς να μη θέλω να μεταφράσω την ποίησή της στη γλώσσα μου;

Πόσο δύσκολο είναι το έργο ενός μεταφραστή; Στην περίπτωση της Ντίκινσον πού εντοπίστηκαν οι περισσότερες δυσκολίες;

Η Ντίκινσον αποτελεί μια από τις σημαντικότερες φωνές της παγκόσμιας λογοτεχνίας όχι μόνο για το λακωνικό και απίστευτα μεστό ύφος της αλλά και για την ασύμβατη γραφή της που ξένισε τους συγχρόνους της και ανάγκασε τους πρώτους επιμελητές να παρέμβουν για να την προσαρμόσουν στις νόρμες της εποχής τους. Η προσθήκη τίτλων, η αφαίρεση σημείων στίξης, οι αλλαγές λέξεων ώστε να επιτευχθεί ομοιοκαταληξία κρίνεται τώρα ως βεβήλωση, και αλλοίωση της ιδιομορφίας της. Η ίδια η Ντίκινσον έγραψε στον κριτικό και δάσκαλό της Τόμας Χίγκινσον πως της έκλεψαν και της κατατρόπωσαν στίχους της, αναφερόμενη στη δημοσίευση του ποιήματος 1096 την ημέρα του Αγίου Βαλεντίνου του 1866. Επιπλέον, η Έμιλι παραβίαζε τη συντακτική σειρά των προτάσεών της με στόχο τη δημιουργία έντονων συναισθημάτων, όπως έκπληξη, απορία, φόβο, περιέργεια και είναι γεγονός πως το πρωτότυπο φαντάζει εντελώς ασύντακτο, δυσνόητο, δύσκολο να το παρακολουθήσεις. Στην προσπάθειά μας να το αναδημιουργήσουμε και να διατηρήσουμε την ιδιόλεκτο της Ντίκινσον προτιμήσαμε να συγκεράσουμε διαφορετικές μεταφραστικές θεωρίες. Η ποιήτρια γνώριζε πως το έργο της δεν συμβάδιζε με τους κανόνες της σύγχρονής της ποιητικής καθώς και ότι οι αναγνώστες ξενίζονταν από το ανατρεπτικό και αντισυμβατικό της ύφος. Δεν το άλλαξε, ακόμα κι αν αυτό σήμαινε πως τα ποιήματά της θα είχαν ένα πολύ περιορισμένο κοινό. Αν κατακρίνουμε τους πρώτους επιμελητές και τους εκδότες της για την κακοποίηση της έκφρασής της, εμείς γιατί να ομογενοποιήσουμε και να κάνουμε πολιτισμικά οικειότερο το αλλότριο;  Εκείνο που έπρεπε ωστόσο να επιτύχουμε ήταν η εμβάθυνση στο κείμενο, και η μεταφορά του βαθύτερου νοήματός του. Στην προσπάθειά μας αυτή κάναμε επιλογές σε σημασιολογικό επίπεδο που δεν βρίσκονται πάντα στον κεντρικό άξονα της πρωτοτυπικότητας ή στον κεντρικό άξονα κυκλικής δομής, αλλά επιδιώξαμε και η Φρόσω και η Άρτεμις και εγώ να προσφέρουμε σημαίνοντα που αποδίδουν «επιπλέον χαρακτηριστικά και αποχρώσεις του σημαίνοντος».

Υπάρχει κάποιο μυστικό για μια καλή μετάφραση;

Κάποιες μεταφραστικές θεωρίες (Eugene Nida) πρεσβεύουν πως πρωταρχικό μέλημα του μεταφραστή είναι να «αναπαραγάγει επί του αναγνώστη ή ακροατή της μετάφρασης τον ίδιο αντίκτυπο που έχει το μήνυμα στους δέκτες του πρωτότυπου κειμένου» (Κουτσιβίτης 63). Κατά συνέπεια, ο μεταφραστής δύναται να επιφέρει αλλαγές στη μορφή ώστε να υπερισχύσει το νόημα, διατηρώντας την κειμενική συνοχή και στοχεύοντας στην εκφραστική και όχι στη μορφική αντιστοιχία. Νόημα ωστόσο δεν συνιστά μόνο η σημασία των μεταφραστικών μονάδων αλλά και η ψυχολογική και νοητική πραγματικότητα που ο πομπός του μηνύματος… επιδιώκει να κοινοποιήσει» για αυτό καλείται να «μπει στη θέση του, …να έχει τη δική του γνώση του θέματος, τη συναίσθηση του χώρου, του χρόνου, της αιτίας, του σκοπού, όλων των παραμέτρων του μηνύματος» (Κουτσιβίτης 77). O Antoine Berman, τέλος, υποστηρίζει πως η μετάφραση είναι ταυτόχρονα «κέρδος και απώλεια ως προς το πρωτότυπο» (ο.π. 69) ενώ δε συνιστά μια απλή μετάδοση αλλά αποτελεί και «δυνάμει συστατική δημιουργία λογοτεχνίας…». Όλες αυτές τις αναφορές μάς τις έθεσε υπόψιν η φιλόλογος Φρόσω Μαντά, η οποία μετέφρασε τις επιστολές της Έμιλι για το βιβλίο. Τα άλλα μυστικά θα τα βρείτε στo σημείωμά μας για την έκδοση και τις μεταφράσεις (σσ. 105-116).

Γνωρίζουμε πως αρκετοί μεταφραστές (στην προκειμένη περίπτωση και εσείς) είναι και ποιητές - συγγραφείς. Πόσο μεγάλος είναι ο κίνδυνος το προσωπικό συγγραφικό ύφος του εκάστοτε μεταφραστή να επηρεάσει το προς μετάφραση έργο;

Επιλέγουμε να μεταφράσουμε ποιητές / ποιήτριες που αισθανόμαστε οικεία μαζί τους και με τον χωροχρόνο τους. Πολλές μεταφράσεις της Ντίκινσον έχουν γίνει από αξιόλογους μεταφραστές, και κάποιες μάλιστα από σημαντικές Ελληνίδες ποιήτριες. Η πολυγλωσσία αυτή της μετάφρασης είναι πολύτιμη, και μας επιτρέπει να δούμε το ποιητικό έργο από διαφορετικές και ‘λοξές’ γωνίες.

Ποιο θεωρείτε πως είναι το μεγαλύτερο δώρο που εισπράττει ένας μεταφραστής μέσα από τη δουλειά του;

Κι έτσι αντί, στο τέλος, τον Παράδεισο να φτάσω - / Ολημερίς, πηγαίνω προς τα εκεί. (FR236/J324)

Πώς κρίνετε τη σύγχρονη λογοτεχνική πραγματικότητα γενικά αλλά και ειδικά, τη σχετιζόμενη δηλαδή με τη λογοτεχνική μετάφραση;

Ούτε τα Μούρα όλα της Φρανκφούρτης / Τέτοιο μαζί δεν θα ’διναν κρασί! (FR207/J214)

Υπάρχουν «κακώς κείμενα» στο χώρο της λογοτεχνίας και των εκδόσεων γενικότερα που χρειάζεται να αλλάξουν; Τι πιστεύετε;

Πάντα υπήρχαν ελλείψεις. Το μεγαλύτερο πρόβλημα της χώρας μας είναι η έλλειψη Δημοτικών Βιβλιοθηκών και βιβλιοθηκονόμων που να παρακολουθούν διαρκώς τα λογοτεχνικά τεκταινόμενα, και να ξέρουν να επιλέγουν τα σημαντικά βιβλία  από τη «σαβούρα» για να τα προτείνουν στο αναγνωστικό κοινό. Τα παιδιά στο σχολείο βλέπουν τη βιβλιοθήκη (αν υπάρχει) σαν ξένο σώμα. Στο άτεγκτο και ατελέσφορο ωράριό τους δεν τους δίνεται η ευκαιρία της φιλαναγνωσίας. Οι υπάρχουσες Βιβλιοθήκες μας δεν αποτελούν πόλους έλξης για το ευρύτερο κοινό, δεν αποτελούν μέρος της καθημερινής μας ζωής.  Δε μαθαίνουμε να διαβάζουμε δημιουργικά - έχουμε χάσει προ πολλού την απόλαυση της ανάγνωσης. Έτσι δε φτιάχνουμε απαιτητικούς και φανατικούς αναγνώστες, δε φτιάχνουμε κριτικούς της λογοτεχνίας. Εξαντλούμαστε – ιδιαίτερα τώρα - στους ανταγωνισμούς ανάμεσα στις εφημερίδες και τους εκδοτικούς οίκους. Θαυμάζω το έργο των δημοσιογράφων, όμως στη σύγχρονη Ελλάδα ελάχιστοι δημοσιογράφοι είναι και καταρτισμένοι κριτικοί της λογοτεχνίας. Δεν ξέρουν να προβάλουν τα μεγάλα έργα, δεν ενημερώνουν το αναγνωστικό τους κοινό γι’ αυτά. Δυστυχώς μείζονα κλασσικά έργα μεταφράστηκαν με επιτυχία αλλά πέρασαν στην ανυπαρξία απαρατήρητα. Γνώμονας παραμένει το ευπώλητο, το δημοφιλές, το τι θέλει να διαβάζει ο κόσμος στα πεταχτά.

Από τον ελληνικό χώρο, υπάρχουν μεταφραστές που έχετε ξεχωρίσει;

Βεβαίως και υπάρχουν εξαιρετικοί /ες μεταφραστές /στριες. Είναι αυτοί /ες που είναι και εξαιρετικοί /ες λογοτέχνες ή και φιλόλογοι ή και κριτικοί.

Πώς βλέπετε το λογοτεχνικό τοπίο στην Ελλάδα σε σχέση με αυτό του εξωτερικού;

Η Ποίηση ακόμα ξεχωρίζει! Η πεζογραφία και το θέατρο - εκτός από φωτεινές εξαιρέσεις - αρκούνται σε μιμήσεις και τρέχουν πίσω της ασθμαίνοντας.

Ποια είναι τα επόμενά σας σχέδια; Αναμένεται να εκδώσετε κάποιο βιβλίο μεταφρασμένο από εσάς;

Το φθινόπωρο θα εκδοθεί (ελπίζω) ένα βιβλίο συγγραφικής με τίτλο Δημιουργική ανάγνωση, γραφή και ζωή. Εδώ συνεργάζομαι με τον Ουίλλιαμ Σουλτς.
Τέλος, θα ήθελα να σας ευχαριστήσω από καρδιάς που με τιμήσατε με αυτή τη διαδικτυακή συνομιλία, να ευχηθώ καλή επιτυχία στο λογοτεχνικό έργο σας και να σας ζητήσω να κάνετε μια ευχή!
Σας ευχαριστώ για τις καίριες ερωτήσεις και τις ευχές σας. Αντίδωρό μου είναι πάντα οι στίχοι της Έμιλι: Αναπόλησε το Χρόνο, με Βλέμμα ευγενικό-.