ΚΑΙ ΟΛΙΓΟΣ ΜΑΡΚΟΥΖΕ ΔΕΝ ΒΛΑΠΤΕΙ...

ΚΥΡΙΑΡΧΙΑ-ΑΥΤΟΝΟΜΙΑ-ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ

...Κυριαρχία ασκείται παντού, όπου οι σκοποί και οι στόχοι του ατόμου, καθώς και οι τρόποι να τους επιδιώξει και να τους πετύχει, του είναι υπαγορευμένοι εξυπαρχής και σαν εξυπαρχής υπαγορευμένους τούς αναλαμβάνει και τους εκτελεί το άτομο. Οι άνθρωποι, η φύση, τα πράγματα, μπορούν να επιβάλλουν την κυριαρχία τους - και μάλιστα, το ίδιο το άτομο μπορεί να την επιβάλλει στον εαυτό του: τότε η κυριαρχία παίρνει τη μορφή της αυτονομίας. Η μορφή αυτή της κυριαρχίας παίζει καίριο ρόλο στη φροϋδική θεωρία των ορμών: το Υπερ-Εγώ αναδέχεται εντός του τα αυταρχικά πρότυπα - τον πατέρα και τους τοποτηρητές του - και κάνει τις εντολές τους και τις απαγορεύσεις τους δικούς του νόμους, ατομική του συνείδηση. Η κυριαρχία των ορμών γίνεται έργο του ατόμου: αυτό θα πει «αυτονομία».

Έτσι, όμως, εξανεμίζεται η έννοια της ελευθερίας, γιατί δεν υπάρχει τίποτε, που να μην είναι, κατά τον ένα ή τον άλλο τρόπο προϋπαγορευμένο στο άτομο. Και πράγματι: μόνο μέσα στα πλαίσια της ανελευθερίας μπορούμε να ορίσουμε τι είναι ελευθερία - αν δηλαδή θέλουμε να μας δώσει η μέχρι τούδε ιστορία τον μίτο για τον ορισμό μας. Η ελευθερία είναι μια μορφή της κυριαρχίας: εκείνη, δηλαδή, όπου τα παρεχόμενα μέσα εκπληρώνουν τις ανάγκες του ατόμου με την ελάχιστη δυνατή δυσφορία και παραίτηση. Μ' αυτή την έννοια η ελευθερία είναι πέρα ως πέρα ιστορική και ο βαθμός της μόνο ιστορικά μπορεί να προσδιοριστεί: οι ικανότητες και ανάγκες, καθώς και το ελάχιστο όριο της παραίτησης, διαφέρουν ανάλογα με το επίπεδο πολιτιστικής εξέλιξης και καθορίζονται από τις εκάστοτε αντικειμενικές συνθήκες. Αλλά ακριβώς επειδή καθορίζονται αντικειμενικά και ιστορικά, γι' αυτό και η διάκριση μεταξύ ελευθερίας και κυριαρχίας υπερβαίνει τα όρια της οιασδήποτε υποκειμενικής εκτίμησης: τα μέσα της ικανοποίησης των αναγκών, όπως άλλωστε και οι ίδιες οι ανθρώπινες ανάγκες και ικανότητες, είναι κοινωνικά δεδομένα πράγματα, που ενυπάρχουν στις υλικές και πνευματικές δυνάμεις και στις δυνατότητες της χρησιμοποίησής τους...

...Ο πολιτισμός μας υπήρξε πάντοτε κυριαρχικός, εφόσον οι κοινωνικές ανάγκες καθορίζονταν πάντοτε από το συμφέρον των εκάστοτε κυρίαρχων ομάδων και το συμφέρον αυτό προσδιόριζε τις ανάγκες των άλλων και τους τρόπους και τα όρια της ικανοποίησής τους. Ο πολιτισμός αυτός έχει αναπτύξει τον κοινωνικό πλούτο σε τέτοιο σημείο, ώστε οι στερήσεις και οι αγγαρείες που φορτώνει στα άτομα να φαίνονται όλο και πιο ανώφελες, όλο και πιο παράλογες. Η αλογία της ανελευθερίας μάς χτυπάει καταπρόσωπο, ιδίως όταν βλέπουμε αυτή την προϊούσα αχαλίνωτη υπόταξη των ατόμων στην τεράστια μηχανή παραγωγής-διανομής, όταν βλέπουμε πώς απαλλοτριώνεται ο ελεύθερος χρόνος - οι ώρες σχολής - και χάνει τον ιδιωτικό χαρακτήρα του· -όταν βλέπουμε να συγχωνεύονται αξεχώριστα σχεδόν η εποικοδομητική και η καταστρεπτική κοινωνική εργασία. Αλλ' ακριβώς αυτή η συγχώνευση είναι ο απαραίτητος όρος, για να συνεχιστεί η διαρκώς αυξανόμενη παραγωγικότητα και η κυριάρχηση των δυνάμεων της φύσης, κι αυτές πάλι προσπορίζουν όλο και πιο άνετη ζωή στα

άτομα - ή τουλάχιστον στην πλειοψηφία εκείνων που ζουν στις προηγμένες χώρες. Έτσι, ο παραλογισμός παίρνει τη μορφή του κοινωνικού Λόγου, της έλλογης καθολικότητας. Από την ψυχολογική σκοπιά όμως - κι αυτή μόνο μας ενδιαφέρει εδώ - συρρικνώνεται η διαφορά μεταξύ κυριαρχίας και ελευθερίας...

...Μέσα στα πλαίσια του πολιτισμού, όπως αναπτύχθηκε σαν ιστορική πραγματικότητα, η ελευθερία είναι δυνατή μόνο πάνω στη βάση μιας ανελευθερίας - που θα πει πάνω στη βάση, της καταπίεσης των ορμών. Γιατί ο οργανισμός, από την αρχέγονη ορμεμφυτική δομή του, επιθυμεί να προσποριστεί ηδονή, κυριαρχείται από το αξίωμα της ηδονής: οι ορμές ρέπουν προς την ηδονική λύση κάθε έντασης, προς την ανώδυνη ικανοποίηση των αναγκών. Έτσι, όμως, αντιστέκονται, αρχικά, στην αναστολή της ικανοποίησης, στον περιορισμό και την «εξιδανίκευση» της ηδονής, στην ανέραστη εργασία. Αλλ' ο πολιτισμός είναι εξιδανίκευση: απωθημένη, μεθοδικά κυριαρχημένη ικανοποίηση, που προϋποθέτει τη δυσφορία, την «ατερπία». [Ο όρος «ατερπία» παρμένος από το Δημόκριτο: «τέρψις καὶ ἀτερπίη οὗρος τῶν συμφόρων καὶ τῶν ἀσυμφόρων» εν H. Diels, Die Fragmente der Vorsokratiker, II, απόσπασμα 4. όπου ο όρος ατερπία μεταφράζεται γερμανικά με τη λέξη Unlust, ακριβώς αυτή που χρησιμοποιεί κι ο Μαρκούζε]. Ο «αγών επιβίωσης», η «βιοτική ανάγκη», η διανθρώπινη συνεργασία εξαναγκάζουν τα άτομα σε παραίτηση και καταπίεση, για το συμφέρον της ασφάλειας, της τάξης, της συμβίωσης. Η πολιτιστική πρόοδος απαιτεί την όλο και μεγαλύτερη και συνειδητότερη παραγωγή των τεχνικών, υλικών και διανοητικών όρων της προόδου - την αχάριστη δουλειά, που εξασφαλίζει τα μέσα της ευχαρίστησης. Μέσα στο χώρο του πολιτισμού η ελευθερία βρίσκει τον εσωτερικό φραγμό της στην ανάγκη να προσποριστεί εργατική δύναμη από τον οργανισμό και να την συντηρήσει - να τον μεταβάλλει από υποκείμενο-αντικείμενο ηδονής σε υποκείμενο-αντικείμενο εργασίας. Αυτό είναι το κοινωνικό περιεχόμενο της υπερνίκησης του αξιώματος της ηδονής από το αξίωμα της πραγματικότητας, που από τα πρώτα παιδικά χρόνια και εξής γίνεται το κυρίαρχο αξίωμα της ψυχικής ανέλιξης...

Herbert Marcuse: "Psychoanalyse und Politik"

(ΘΕΩΡΙΑ ΤΩΝ ΟΡΜΩΝ ΚΑΙ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ)