Φαντασία
Ποιο
είναι το ίδιον του ανθρώπου; Τι είναι αυτό που μας διαφοροποιεί από τα
ζώα; Επαναλαμβάνουν, εδώ και αιώνες, ότι είναι ο ορθός λόγος. Αρκεί όμως
να προσέξουμε τη συμπεριφορά των άλλων γύρω μας αλλά και τη δική μας,
για να αντιληφθούμε ότι αυτό δεν αληθεύει. Οι ατομικές και οι συλλογικές
συμπεριφορές πολύ συχνά είναι παράλογες. Τα ζώα είναι πιο «λογικά» από
εμάς' δεν σκοντάφτουν, δεν τρώνε δηλητηριώδη μανιτάρια, κάνουν αυτό που
πρέπει, για να συντηρηθούν και να αναπαραχθούν.
Ποιο
είναι το ίδιον του ανθρώπου; Είναι το πάθος και οι επιθυμίες; Ναι,
πράγματι. (Τα ζώα από ό,τι μπορούμε να ξέρουμε δεν έχουν πάθη ούτε
πραγματικές επιθυμίες' τα ζώα έχουν ένστικτα.) Τι όμως συνιστά την
ιδιαιτερότητα του πάθους και των επιθυμιών; Είναι ακριβώς το γεγονός ότι
το πάθος και οι επιθυμίες -ο έρωτας, η δόξα, το κάλλος, η εξουσία, ο
πλούτος δεν είναι «φυσικά» αλλά φαντασιακά αντικείμενα. Η φαντασία,
λοιπόν, είναι το ίδιον του ανθρώπου. Η φαντασία μάς διαφοροποιεί από τα
ζώα.
Η
φαντασία, ακόμη και εάν κλείσουμε τα μάτια και τα αυτιά, δεν
αναχαιτίζεται. Υπάρχει πάντα μια εσωτερική ροή από εικόνες, ιδέες,
αναμνήσεις, επιθυμίες, αισθήματα. Μια ροή που δεν μπορούμε να
σταματήσουμε. Δεν μπορούμε καν να την ελέγξουμε, τουλάχιστον όχι πάντα.
Κάποιες φορές το κατορθώνουμε, λίγο ώς πολύ, προκειμένου να σκεφτούμε
λογικά και συστηματικά. Αλλά ακόμη και σ' αυτές τις περιπτώσεις,
αναπάντεχες αναμνήσεις και επιθυμίες διακόπτουν τον στοχασμό μας. Η
φαντασία μπορεί να οδηγήσει τον άνθρωπο στην παραφροσύνη, στη διαστροφή,
στην τερατωδία αλλά, επίσης, στην αυταπάρνηση και σε κάθε μεγαλειώδη
δημιουργία....
Φαντασιακό
Το
ανθρώπινο ον υπάρχει μόνον ως κοινωνικό ον. Αυτό σημαίνει ότι ζει σε
μια κοινωνία με θεσμούς, με νόμους, με ήθη, με έθιμα, κ.λπ. Ερώτημα: Από
πού έρχονται αυτοί οι θεσμοί, οι νόμοι, τα έθιμα; Είναι αδύνατον να
πούμε, όπως συχνά πίστευαν οι λαοί, ότι υπάρχει ένας δημιουργός, ένας
νομοθέτης όλων αυτών. Σε μιαν ήδη θεσμισμένη κοινωνία, τα άτομα μπορούν
να προτείνουν νόμους, κάποιους ιδιαίτερους νόμους. Τούτο όμως είναι
δυνατόν να γίνει, επειδή υπάρχει ήδη ένα σύστημα νόμων, επειδή αυτά τα
άτομα έχουν ζήσει ήδη σε μια κοινωνία με νόμους. Ένας συγγραφέας μπορεί
να επινοήσει μια νέα λογοτεχνική μορφή και ένας περιθωριακός μια λέξη
της αργκό. Αυτά είναι δυνατόν να γίνουν, επειδή υπάρχει ήδη η γλώσσα και
η αργκό. Όμως ποιος θα μπορούσε μόνος του να δημιουργήσει εκ προοιμίου
τη γλώσσα και να την επιβάλει στους υπόλοιπους; Και με ποια γλώσσα θα
επικοινωνούσε; Όλα αυτά -οι νόμοι, οι θεσμοί, τα ήθη, τα έθιμα, η
γλώσσα- είναι συλλογικές δημιουργίες. Προσπάθησαν να ερμηνεύσουν την
καταγωγή της κοινωνίας βάσει ενός συμβολαίου (το «κοινωνικό συμβόλαιο»).
Όμως ένα συμβόλαιο προϋποθέτει άτομα κοινωνικά, τα οποία γνωρίζουν τι
είναι ένα τέτοιο συμβόλαιο. Προσπάθησαν επίσης να ερμηνεύσουν την
καταγωγή της κοινωνίας με τους φυσικούς και τους βιολογικούς νόμους.
Όμως κανένας φυσικός ή βιολογικός νόμος δεν μπορεί να ερμηνεύσει την
καταγωγή των θεσμών, που είναι ένα καινούργιο φαινόμενο μέσα στο
δημιουργημένο σύμπαν. Κανένας φυσικός και βιολογικός νόμος δεν απαντά
στα ερωτήματα: Γιατί οι Εβραίοι δημιούργησαν τον μονοθεϊσμό; Γιατί οι
Έλληνες δημιούργησαν τις δημοκρατικές πόλεις; Γιατί η Δύση δημιούργησε
τον καπιταλισμό; Για να συλλάβουμε την ύπαρξη της ανθρώπινης κοινωνίας,
καθώς επίσης τις αλλαγές της μέσα στον χρόνο αλλά και τις διαφορές της
μέσα στον χώρο, πρέπει να δεχτούμε ότι αυτές οι ίδιες οι ανθρώπινες
κοινότητας διαθέτουν μιαν χωρίς προηγούμενο δημιουργική ικανότητα. Αυτή
τη δημιουργική ικανότητα μπορούμε να την ονομάσουμε: κοινωνικό
φαντασιακό.
Το
κοινωνικό φαντασιακό είναι η πηγή των θεσμών που ρυθμίζουν και
οργανώνουν τη ζωή των ανθρώπων. Αυτό επίσης δημιουργεί κάτι πολύ
σημαντικό: τις φαντασιακές κοινωνικές σημασίες.
Οι
φαντασιακές κοινωνικές σημασίες καθορίζουν τις αξίες μιας κοινωνίας,
δηλαδή καθορίζουν τι είναι καλό και τι κακό, τι είναι αληθές και τι
ψευδές, τι είναι δίκαιο και τι άδικο. Οι φαντασιακές κοινωνικές σημασίες
δίνουν νόημα στη ζωή των ατόμων και, τελικά, δίνουν νόημα ακόμη και
στον θάνατο τους. Το κοινωνικό φαντασιακό δεν είναι σταθερό και
αμετάβλητο. Αλλάζει. Και οι αλλαγές του δηλώνουν την ύπαρξη αλλαγών στην
κοινωνία, το γεγονός δηλαδή ότι υπάρχει ιστορία της ανθρωπότητας. Το
κοινωνικό φαντασιακό, άπαξ και δημιούργησε τους θεσμούς, μπορεί είτε να
παραμείνει κατά κάποιον τρόπο σε λήθαργο (έτσι συμβαίνει στις
πρωτόγονες, τις αρχαϊκές, τις παραδοσιακές κοινωνίες), είτε να
προκαλέσει αλλαγές, λιγότερο ή περισσότερο γρήγορες (έτσι συμβαίνει στην
εποχή μας, η οποία γνωρίζει έναν γρήγορο ρυθμό από ιστορικές μεταβολές,
ανήκουστο στην μέχρι τώρα ιστορία της ανθρωπότητας)...
Κορνήλιος Καστοριάδης, 'ΤΕΣΣΕΡΙΣ ΛΕΞΕΙΣ' [ΕΙΜΑΣΤΕ ΥΠΕΥΘΥΝΟΙ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΑΣ] [απόσπασμα]
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου